50-60 mld zł wydajemy rocznie na badania naukowe. Efektywność tych wydatków zdecyduje o naszej przyszłej zamożności. Zanosi się na katastrofę?

Pieniądze na badania naukowe i finansowanie innowacji: to one – a nie wydatki na programy socjalne, czy zbrojeniowe – zdecydują o tym, czy będziemy w przyszłości więcej zarabiali, więcej oszczędzali i szybciej się bogacili. Dziś nie dość, że wydajemy na te cele ekstremalnie mało, często chaotycznie, to jeszcze nie korzystamy z miliardów złotych, które oferuje Unia Europejska. Oto dramat polskiej nauki opisany w ośmiu punktach. Każdy z nas dokłada do tego dramatu co najmniej 1 400 zł, bo tyle pieniędzy statystycznie, „na głowę”, oddajemy na badania naukowe

Klasyk by powiedział, że to się w pale nie mieści. W państwowej kasie zabrakło 600 000 zł na finansowanie największego w Polsce – i jednego z największych w Europie – radioteleskopu, znajdującego się pod Toruniem. Ministerstwo Nauki uznało, że nie jest to wystarczająco ważny cel dotacji z kasy podatników. Mówimy o radioteleskopie, który pomaga w badaniu kosmosu i dzięki któremu swoich odkryć dokonywał np. prof. Aleksander Wolszczan.

W sprawę osobiście zaangażował się premier i obiecał, że finansowanie dla radioteleskopu jednak będzie. Wcześniej „ręcznie” ratowano pieniądze na utrzymanie naukowego reaktora atomowego „Maria” oraz na jedyny polski statek do badań naukowych. Sposób załatwienia tej sprawy obrazuje chaos jaki panuje w finansowaniu nauki, badań i rozwoju w Polsce. Pieniądze są wydawane wieloma ścieżkami, bez odpowiedniej kontroli i bez nadania priorytetów ważniejszym zadaniom, a często też bez kontroli efektywności „inwestycji” w badania. To oznacza, że „przepalamy” część pieniędzy.

Dokładnie to powiedziałem w studio Polsat News, w programie „Punkt Widzenia Jankowskiego”. I bardzo się to nie spodobało wielu naukowcom. Powiedziałem też, że ci, którzy prowadzą badania naukowe, powinni brać odpowiedzialność także za ich komercjalizację. Wielu zarzuciło mi, że nie każde badanie da się skomercjalizować i że dla rozwoju nauk w kraju ważne też są badania podstawowe (z natury niemożliwe do skomercjalizowania), bez których nie powstaną kluczowe wynalazki. I że to niebezpieczny, quasi-trumpowski pogląd.

Pieniądze na badania naukowe: mamy mało, nie chcemy więcej

Po pierwsze: badania naukowe i innowacje zdecydują o naszej przyszłości. Nie jesteśmy centrum finansowym (jak Luksemburg), ani rajem podatkowym (jak w pewnym stopniu Irlandia), nie mamy surowców (jak Norwegia), ani zgromadzonych przez setki lat oszczędności (jak Francja, czy Włochy), ani nie dostaliśmy wagonów pieniędzy od USA (jak Niemcy po II Wojnie Światowej w ramach Planu Marshalla).

To oznacza, że aby dogonić bogate kraje musimy szybciej pomnażać pieniądze dzięki sile naszego narodowego intelektu. I w ten sposób zwiększać PKB przypadające na każdego mieszkańca. Czyli być krajem bardziej innowacyjnym. Inaczej będziemy w kółko narzekać, że połowa ludzi żyje za 5 000 zł na rękę, a nie za 5 000 euro na rękę. Inaczej się zarabia w fabryce śrubek, a inaczej w fabryce statków kosmicznych. Inaczej się zarabia, gdy w kraju są fabryki smartfonów, a inaczej, gdy są fabryki etui do smartfonów. Wartość dodana jest zupełnie inna.

Czytaj więcej o tym: Co stoi za sukcesem największych światowych marek? Jak to się zmienia na przestrzeni lat? Produkt nie jest już tak ważny, jak mogłoby się wydawać?

Przeciętny mieszkaniec Singapuru wytwarza w skali roku dochód o wartości 150 000 dolarów. Mieszkaniec Szwajcarii wytwarza w tym czasie 100 000 dolarów dochodu. Na Amerykanina przypada mniej więcej 90 000 dolarów. Na przeciętnego Holendra – 75 000 dolarów. Na przeciętnego Polaka – 45 000 dolarów. To dane już uwzględniające różnicę w sile nabywczej pieniędzy (czyli dla nas korzystniejsze, niż nominalne). Jeśli przeciętny Polak będzie wytwarzał cenniejsze rzeczy, to każdy będzie więcej zarabiał.

Po drugie: na badania i rozwój wydajemy żenująco mało. W tym roku wydamy na ten cel jakieś 1,5% PKB, czyli mniej niż na zapłatę odsetek od obligacji, czy na świadczenie 800+. I trzy razy mniej, niż za zbrojenia. W liczbach bezwzględnych będzie to 50-60 mld zł. W proporcji do wielkości gospodarki – znacznie mniej, niż kraje, które ścigamy. Szwecja wydaje na badania 3,5% swojego PKB, Austria – 3,2%, a Niemcy – 3,1%. Średnia unijna to 2,3%. Ponad połowę tych inwestycji finansują firmy prywatne (35 mld zł), a resztę uczelnie (15-20 mld zł rocznie). Budżet państwowy bezpośrednio dokłada kwoty pomijalne (miliard złotych).

Po trzecie: nie bierzemy unijnych pieniędzy na badania. I… finansujemy badania naukowe innym! Polska nauka wciąż nie wykorzystuje w pełni potencjału programu Horyzont Europa. Tak twierdzi dyrektor Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, prof. dr hab. inż. Jerzy Małachowski. Powiedział to kilkadziesiąt godzin temu, podczas konferencji poświęconej udziałowi polskich organizacji w największym unijnym programie finansującym nowatorskie badania naukowe i innowacyjne rozwiązania.

Prof. Małachowski – cytuję za PAP – podkreśla, że Horyzont Europa to nie tylko źródło finansowania, ale także brama do międzynarodowej współpracy na najwyższym poziomie – z największymi firmami i najważniejszymi europejskimi uczelniami. To pieniądze i budowanie sieci kontaktów, wymiany wiedzy, podnoszenie jakości badań oraz otwieranie się na nowe rynki – mówi prof. Małachowski. Ale polska nauka tych pieniędzy nie podnosi, choć leżą na ulicy.

Pod względem wykorzystania pieniędzy z programu Horyzont Europa w przeliczeniu na mieszkańca zajmujemy niemal ostatnie miejsce w Europie. Jest jeszcze gorzej: „Na każde euro wpłacone do Horyzontu Europa uzyskujemy jedynie 0,63 eurocenta zwrotu. To oznacza, że finansujemy projekty realizowane przez innych” – podlicza prof. Rafał Łukasik z Centrum Łukasiewicz. Więcej wpłaciliśmy w składkach, niż wyjmujemy w dotacjach!

A program ramowy, który będzie realizowany w latach 2028–2034, ma mieć niemal podwojony budżet – 175 mld euro. Co zrobić, żeby polskim naukowcom chciało się część tych pieniędzy podnieść? Prof. Małachowski uważa, że udział w programie Horyzont Europa powinien być szczególnie premiowany w krajowym systemie oceny jednostek naukowych – a on decyduje np. o szansach poszczególnych uczelni na finansowanie badań – oraz trzeba zbudować wsparcie instytucjonalne dla naukowców, by ich wnioski nie przepadały z powodów formalnych, np. związanych z przygotowaniem dokumentacji.

Po czwarte: nie potrafimy liczyć stopy zwrotu z wydatków na „przemysł innowacji”. Wydatki na badania i rozwój to nie manna z nieba. Powinny być kierowane głównie tam, gdzie są efektywnie wykorzystywane. Zgadzam się, że uzależnianie finansowania badań od możliwości ich komercjalizacji nie zawsze jest możliwe. Nie w każdym badaniu, które będzie podwaliną wielkiego wynalazku, biznes znajdzie wartość. I że bez prowadzenia tych badań nie będziemy mieli wynalazków. Badania podstawowe zasiewają potencjał, który kiedyś jakiś (niekoniecznie ponury) żniwiarz przetworzy na coś wielkiego.

Ale to nie oznacza, że nie powinniśmy liczyć efektywności „przemysłu innowacji”. Jeśli finansujemy cztery badania, a jedno z nich owocuje nowym produktem, to przychody z tego produktu powinny sfinansować koszty pozostałych trzech badań. Tak to działa w firmach, tak też powinno działać na poziomie uczelni, ośrodków naukowych i państwa. Firmy raportują do GUS, że 8,9% ich przychodów pochodzi ze sprzedaży produktów innowacyjnych. To daje (przy kwocie przychodów firm ok. 3 biliony zł) jakieś 270 mld zł. Mniej więcej 10-krotność wydatków na badania i rozwój. Chciałbym zobaczyć podobną kalkulację dla działalności badawczo rozwojowej na uczelniach.

Pieniądze bez kontroli. Badania podstawowe kontra marnotrawstwo milionów

Po piąte: uczelnie nie mają wystarczającej motywacji do współpracy z biznesem. Byłem w ostatnich latach na kilku spotkaniach, na których przedstawiciele funduszy inwestycyjnych narzekali na to, że świat nauki nie jest zainteresowany współpracą z nimi. „Chcą prowadzić badania dla samych badań i dobrze żyć z grantów”. Zapewne to krzywdząca opinia dla większości naukowców, ale oddaje część rzeczywistości w miejscu, gdzie jest wydawane 20 mld zł, w dużej części pieniędzy podatników. To, co dzieje się z pieniędzmi na badania z Unii Europejskiej, jest najlepszym dowodem na to, że z motywacją do rozwoju w świecie nauki nie jest najlepiej.

Po szóste: nie ma systemu, który monitorowałby, że pieniądze idą tam, gdzie  są najbardziej potrzebne. Generalnie jestem przeciwnikiem centralizacji, ale powinien istnieć system, w którym widać jak na dłoni kto i na co dostaje pieniądze, a kto nie. Taka mapa większych badań naukowych, żeby wszyscy wiedzieli jakie prace naukowców są w Polsce finansowane, a jakie nie. To jedyny sposób, by skończyły się patologie, o których pisze m.in. Cezary Bachański, ekspert Warsaw Enterprise Institute – który razem ze mną był w programie w Polsat News.

Rozpisał on dokładnie źródła problemu w swojej bardzo drobiazgowej analizie na X (polecam). Zwrócił uwagę, że są różne fundusze grantowe. „Fundusze stricte przeznaczone na badania podstawowe dla doktorów i doktorantów zazwyczaj są mizerne”. A prawdziwy problem jest z badaniami technologicznymi: „Dotacje celowe z dużych agencji rządowych w ogóle nie biorą pod uwagę jakiejkolwiek monetyzacji produktu lub usług. Firmy sobie coś tworzą, ale mają kompletnie gdzieś to, czy to będzie komuś potrzebne, bo i tak dostaną pieniądze publiczne” – pisze przedsiębiorca i ekspert liberalnego think-tanku WEI.

Cezary Bachański pisze, że pieniądze „na naukę” lądują często w rękach dużego, zagranicznego kapitału, a polski profesor fizyki musi żebrać na zrzutkach o teleskop. I podaje przykład: program „Preludium 24” (granty dla osób zaczynające karierę naukową) mają roczny budżet 50 mln zł na cały kraj. Tyle samo mogą wynieść dwie dotacje „naukowe” dla zagranicznych koncernów. Np. dotacja na T1DCoach w ramach konkursu „Rzeczy są dla ludzi” (projekt realizowany przez jedną z uczelni wyższych w Polsce), z budżetem 2,3 mln zł, zakończyła się… zrobieniem prostej aplikacji z kilkoma zakładkami, która ma 100 pobrań w Google Play.

Także dr hab. Agata Starosta, mikrobiolożka z Instytutu Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk, rysuje obraz finansowania badań naukowych. W serii wpisów na X (również w komentarzu do mojej wypowiedzi telewizyjnej) prof. Starosta pisze m.in., że „Polska potrzebuje całego systemu wspierającego badania na każdym poziomie zaawansowania technologicznego” I że muszą być warunki, żeby pozyskiwać wiedzę (badania podstawowe), warunki do wdrażania wiedzy (projekty i pomysły) oraz warunki do wdrażania tych rozwiązań w życie (finansowanie, rynek komercjalizacji innowacji).

„Brakuje spójnego systemu, który by łączył naukę z biznesem. Trzeba się pochylić nad efektywnością finansowania badań. Fundusze na badania są w różnych resortach, brakuje jednolitego systemu aplikowania o granty, jednej dużej bazy ekspertów, przejrzystego harmonogramu dla wszystkich konkursów, niezależnie od tego, który resort nadzoruje dystrybucję funduszy” – pisze prof. Starosta. Pełna zgoda. Naukowczyni stawia diagnozę, że problemem jest brak troski i pieniędzy na „zaopiekowanie się” środkiem „drabiny” inwestowania w badania naukowe.

„A jak firmy składają projekty na nowe leki, elementy satelitów, technologie związane z dronami a finansowanie dostaje nowa metoda kiszenia ogórków, to jaki komentarz ma pan Samcik? Że liczba sprzedanych słoików ma szansę być wysoka? Finansowanie nauki i badań w Polsce musi zmieniona, uszczelniona, muszą pojawić się fundusze na projekty aplikacyjne na niższym i średnim poziomie gotowości technologicznej” – pisze prof. Starosta. I ma rację.

Co nie zmienia faktu, że badania nad nowymi lekami, elementami satelitów i technologiami dronowymi też – en bloc – powinny być efektywne – czyli pieniądze powinny trafiać tam, gdzie są lepsze efekty. Bo te pieniądze nie rosną na drzewach. Pochodzą m.in. z mojej i Waszych kieszeni.

Liczby nie kłamią: badania naukowe dają za mały efekt

Po siódme: nie jesteśmy krajem innowacji, co źle świadczy o ilości i „jakości” wydatków na badania. Liczby nie kłamią. Światowa Organizacja Własności Intelektualnej publikuje Globalny Ranking Innowacyjności. W edycji obejmującej rok 2024 Global Innovation Index Polska zajęła 40. pozycję na 133 krajów. Wśród krajów europejskich byliśmy na 25. pozycji. Pierwsze pięć miejsc w rankingu zajmują Szwajcaria, Szwecja, USA, Singapur i Wielka Brytania.

Z kolei według najnowszej edycji raportu European Innovation Scoreboard 2025, Polska zajęła 23. miejsce w rankingu innowacyjności wśród krajów Unii Europejskiej. Nasze problemy to niska atrakcyjność badań dla zagranicznych talentów, niewystarczające finansowanie venture capital, słaba aktywność innowacyjna małych i średnich firm oraz niski poziom komercjalizacji innowacji. Jesteśmy 20. największą gospodarką świata, ale nie „dowozimy” innowacyjności na podobnym poziomie.

Ile wynalazków powstaje w Polsce? Dane Europejskiego Urzędu Patentowego – o czym pisaliśmy w Homodigital.pl – wskazują, że w 2023 r. z Polski nadeszło tylko 671 zgłoszeń patentowych. Czyli zaledwie nieco ponad 0,3% wszystkich wniosków otrzymanych przez tą instytucję. Jeśli spojrzymy pod względem liczby patentów na milion mieszkańców, to z odczytem na poziomie 17,7 jesteśmy na 30. miejscu w rankingu EPO. Gorzej od Słowenii (72,5), Estonii (53,4), Litwy (46,1) oraz Czech (23,0). W przodującej w rankingu Szwajcarii jest to przeszło 1000 zgłoszeń na milion mieszkańców.

Czytaj też w Homodigital.pl: Politechnika Lubelska, Politechnika Łódzka i ZUT – nieoczywiści liderzy polskiej wynalazczości

Czytaj również w Homodigital.pl: Lublin stolicą polskich (akademickich) innowacji

Zobacz w Homodigital.pl: Jak zostać liderem polskiej wynalazczości? Nie każdy wynalazek się sprzeda, ale…

Obecność w renomowanych czasopismach naukowych? Też nędza. publikacji w takich tytułach jak Nature, Science, Cell, czy Lancet mamy kilkadziesiąt rocznie. A ogółem polscy naukowcy publikują ponad 40 000 artykułów rocznie. Obawiam się, że część z nich jest publikowana w biuletynach, których nikt nie czyta i że są to jedyne efekty otrzymanych przez tych naukowców grantów. Obawiam się też, że nikt się z tego powodu nie skarży.

Według danych Scopus i Web of Science, tzw. citation impact w przypadku Polski wynosi ok. 0,9, czyli poniżej średniej światowej (1,0). A udział polskich publikacji w elicie najczęściej cytowanych wynosi ok. 4–5%, podczas gdy średnia Unii Europejskiej to 10–12%. Podkreślam: to nie oznacza, że w Polsce nie ma wynalazków na skalę światową, ani światowej skali naukowców. To może oznaczać (nie musi), że zaburzone są proporcje finansowania – zbyt mało pieniędzy idzie tam, gdzie przyniosłoby najwyższe „stopy zwrotu”, niekoniecznie w pieniądzu.

Zobacz też ciekawą rozmowę (a potem czytaj dalej):

Po ósme: nie ma systemu finansowania start-upów, które na wynikach tych badań powinny zarabiać. Nawet jeśli jakaś firma, w oparciu o wyniki jakichś badań (czy to sfinansowanych wewnętrznie czy np. poprzez współpracę z uczelnią) opracuje jakąś innowację, wynalazek, to nie istnieje „rynek”, na który ów start-up mógłby się udać, żeby zdobyć pieniądze na wprowadzenie produktu na rynek i ekspansję.

Polskie oszczędności (1,3 biliona złotych) kiszą się w bankach, a polskie wynalazki przegrywają wyścig z zachodnimi. Co powoduje ucieczkę firm za granicę, a talentów razem z nimi. To ostatni fragment największego dziś problemu polskiej gospodarki, czyli stosunkowo niewielkiej zdolności kreowania i finansowania innowacji. I skutecznego wykorzystania aktywów, które mogą do tego służyć.

Czytaj też: Inteligentne ubrania i tekstylia? Takie innowacje schodzą z „linii produkcyjnej” Politechniki Rzeszowskiej

Czytaj też: Polscy naukowcy pomogą branży lotniczej emitować mniej CO2. W perspektywie – tańsze bilety lotnicze 

Czytaj też: Oto lista start-upów, które stały się unicornami. Z jakich pochodzą branż?

1 400 zł rocznie wydajesz na polską naukę. A tu bałagan

Fundamentami przełomów jest istnienie dobrego ekosystemu, który powoduje, że różne rzeczy się bada (bez pewności, że coś się „wybada”), że uczelnie są stymulowane do współpracy z biznesem (żeby to, co badają w jakimś-tam stopniu było lub mogło być wykorzystane do zarabiania pieniędzy) i że biznes korzystający z tych badań ma źródła finansowania (przede wszystkim rynkowe), co powoduje, że opłaca się kształcić talenty, bo powstają dla nich miejsca pracy w kraju.

Każdy Polak przekazuje statystycznie 1 400 zł z tego, co mógłby zarobić, na badania i rozwój. Te pieniądze powinny przynieść mniej więcej 8-krotną „stopę zwrotu”. Gdybyśmy byli krajem już zamożnym, moglibyśmy tak bardzo się nie przejmować tym, że pieniądze są wydawane chaotycznie. Ale jesteśmy krajem, którego przyszłość – dosłownie! – zależy od tego, jak te 1 400 zł z kieszeni mojej, Twojej zostaną wydane. Jest dość dużo przesłanek, że nie jest z tym dobrze.

Czytaj w Homodigital.pl: Ty też masz w kieszeni potężne narzędzie naukowe! Smartfon w dłoń i… zostajesz naukowcem!

————————————–

TO TEŻ CIEKAWE, PRZECZYTAJ:

————————-

ZOBACZ CO W HOMODIGITAL:

Obok „Subiektywnie o Finansach” stoi w internetach multiblog Homodigital.pl, czyli subiektywnie o technologii. Opowiadamy w nim to, co ważne dla Twojego cyfrowego bezpieczeństwa i jestestwa. Opowiadamy tak, jak w „Subiektywnie o Finansach” – czyli tylko to, co istotne i tak, żeby każdy zrozumiał. Jeśli korzystasz z technologii, to wpadaj na Homodigital.pl, czytaj i komentuj artykuły, pomóż nam się rozwijać.

———————————-

ZAPISZ SIĘ NA NEWSLETTERY:

>>> W każdy weekend sam Samcik podsumowuje tydzień wokół Twojego portfela. Co wydarzenia ostatnich dni oznaczają dla Twoich pieniędzy? Jakie powinieneś wyciągnąć wnioski dla oszczędności? Kliknij i się zapisz.

>>> Newsletter „Subiektywnie o Świ(e)cie i Technologiach” będziesz dostawać na swoją skrzynkę e-mail w każdy czwartek bladym świtem. Będzie to podsumowanie najważniejszych rzeczy, o których musisz wiedzieć ze świata wielkich finansów, banków centralnych, najpotężniejszych korporacji oraz nowych technologii. Kliknij i się zapisz.

———————————

SUBIEKTYWNIE W SOCIAL MEDIACH

Jesteśmy nie tylko w „Subiektywnie o Finansach”, gdzie czyta nas ok. pół miliona realnych odbiorców miesięcznie, ale też w mediach socjalnych, zwanych też społecznościowymi. Tam krótkie spostrzeżenia o newsach dotyczących Twoich pieniędzy. Śledź, followuj, bądź fanem, klikaj, podawaj dalej. Twórzmy razem społeczność ludzi troszczących się o swoje pieniądze i ich przyszłość.

>>> Nasz profil na Facebooku śledzi ok. 100 000 ludzi, dołącz do nich tutaj

>>> Samcikowy profil w portalu X śledzi 26 000 osób, dołącz do nich tutaj

>>> Nasz profil w Instagramie ma prawie 11 000 followersów, dołącz do nich tutaj

>>> Połącz się z Samcikiem w Linkedin jak 26 000 ludzi. Dołącz tutaj

>>> Nasz profil w YouTube subskrybuje 12 000 widzów. Dołącz do nich tutaj

>>> „Subiektywnie o Finansach” jest już w BlueSky. Dołącz i obserwuj!

———————————-

ZAPLANUJ ZAMOŻNOŚĆ Z SAMCIKIEM:

Myślisz, że nie masz szans na żywot rentiera? Że masz za mało oszczędności? Że za mało zarabiasz? Że nie umiał(a)byś dobrze ulokować pieniędzy, gdybyś je miał(a)? W tym e-booku pokazuję, że przy odrobinie konsekwencji, pomyślunku i, posiadając dobry plan, niemal każdy może zostać rentierem. Jak bezboleśnie oszczędzać, prosto inwestować i jak już teraz zaplanować swoje rentierstwo – o tym jest ten e-book. Praktyczne rady i wskazówki. Zapraszam do przeczytania – to prosty plan dla Twojej niezależności finansowej. Polecam też trzy inne e-booki: o tym, jak zrobić porządek w domowym budżecie i raz na zawsze wyjść z długów, jak bez podejmowania ryzyka wycisnąć więcej z poduszki finansowej i jak oszczędzać na przyszłość dzieci.

———————–

SPRAWDŹ KTÓRY BANK NAJWIĘCEJ PŁACI:

Zastanawiasz się, co zrobić z pieniędzmi? W którym banku jest najwyższe oprocentowanie pieniędzy na długo, a w którym na krótko? Który najlepiej zapłaci za nowe środki, a który „w standardzie”? Sprawdź „Okazjomat Samcikowy” – to aktualizowane na bieżąco rankingi lokat, kont oszczędnościowych, a także kont osobistych, rachunków firmowych i kart kredytowych. Wszystkie tabele znajdziesz w zakładce „Rankingi” w „Subiektywnie o Finansach”.

——————————-

POSŁUCHAJ „FINANSOWYCH SENSACJI TYGODNIA”:

W każdą środę publikujemy kolejny odcinek podcastu „Finansowe Sensacje Tygodnia”, w którym opowiadamy o sprawach wokół Waszych portfeli, które nas poruszyły, wkurzyły albo zmierzwiły. Albo rozmawiamy z ekspertami o ważnych sprawach dla naszych portfeli. Podcast do słuchania na Spofity, w Apple Podcast, Google Podcast i na kilku innych platformach z podcastami. A w „Finansowych Sensacjach Tygodnia” było o…

——————————-

CZYTAJ O CYBERBEZPIECZEŃSTWIE:

———————————-

ZOBACZ EXPRESS FINANSOWY I ROZMOWY O PIENIĄDZACH:

„Subiektywnie o Finansach” jest też na Youtubie. Raz w tygodniu duża rozmowa, a poza tym komentarze i wideofelietony poświęcone Twoim pieniądzom oraz poradniki i zapisy edukacyjnych webinarów. Koniecznie subskrybuj kanał „Subiektywnie o Finansach” na platformie Youtube

zdjęcie tytułowe: Pixabay, Canva