Niemiecki bank centralny przystępuje do obrony gotówki. I rysuje trzy scenariusze zmian w świecie płatności. Czy to może być dobry wzór dla nas?

Niemcy nie bez powodu zasłużyły sobie na tytuł króla gotówki. W czasach, gdy zaczęła się i rozwinęła rewolucja w płatnościach kartami, a następnie za pomocą internetu i aplikacji smartfonowych, niemieccy konsumenci pozostawali tradycyjnie gotówkowi, z czasem jednak polubili też inne płatności. Teraz niemiecki bank centralny przystępuje do obrony gotówki. Co się stało? I na czym będzie polegać obrona banknotów i monet? 

W połowie lutego w Berlinie powstało Krajowe Forum Gotówkowe. To dzieło Deutsche Bundesbanku, największego banku centralnego w strefie euro. Forum ma zrzeszać stowarzyszenia branży bankowej, handlu detalicznego, ochrony konsumentów, branży CIT, operatorów bankomatów. Wszystkie podmioty zainteresowane płatnościami wspólnie z Bundesbankiem mają rozwiązywać bieżące problemy związane z zarządzaniem gotówką.

Ciekawe? Po przeczytaniu wróć tutaj, kliknij i odkryj sprawdzone patenty Samcika na ochronę przed inflacją

„Celem Krajowego Forum Gotówkowego jest zachowanie gotówki jako wydajnego i szeroko stosowanego środka płatniczego w zmieniającym się krajobrazie płatniczym”

To deklaracja Burkharda Balza, członka zarządu Bundesbanku odpowiedzialnego za gotówkę, który został przewodniczącym Krajowego Forum Gotówkowego. Czy taki mocny sygnał w kraju, w którym i tak lubi się gotówkę, jest potrzebny? Czy konieczne są działania od już, teraz?

Czy coś się stało nie tylko z płatnościami, ale również z etosem, z którego słynęli konsumenci między Renem a Odrą – skrupulatnego oszczędzania nawet drobnych kwot, ciułania grosz do grosza? Gotówka miała w tym pomagać. Inne formy płatności już nie? I – na czym ma dokładnie polegać obrona gotówki?

Europejski gigant mówi: gotówka

Bundesbank jest największym emitentem banknotów euro w Eurosystemie i zapewnia dostawę gotówki w najludniejszym europejskim kraju, w Niemczech. To, że tak ważna instytucja bierze pod lupę zwyczaje konsumentów i ich upodobania, i diagnozuje je jako wolę zachowania gotówki jako ważnego sposobu płatności, jest bardzo silnym sygnałem za gotówką.

„Przyszła dostępność gotówki i jej akceptacja to jedno z głównych pytań, które zaprząta nam głowę”

To kolejny cytat z wypowiedzi wiceprezesa Bundesbanku Burkharda Balza. Co ciekawe, ważnymi elementami dyskusji na gotówkowym forum mają być kwestie gotowości systemu finansowego Niemiec na wypadek sytuacji nadzwyczajnych i kryzysowych oraz współpraca transgraniczna wszędzie tam, gdzie gotówka może być ważnym czynnikiem.

Choć wykorzystanie gotówki w punktach sprzedaży spada, to 93% respondentów reprezentatywnej ankiety w ramach najnowszego badania Bundesbanku „Gotówka przyszłości” wskazało, że wolałoby samodzielnie decydować, czy płacić gotówką, czy nie. Według Balza, cytowanego przez materiały prasowe Bundesbanku, na gotówkowym forum niemieccy konsumenci będą mogli „wyrazić zdecydowany głos gotówki i pomóc społeczeństwu w łatwym i bezpiecznym płaceniu banknotami i monetami„.

Według informacji niemieckiego banku centralnego Krajowe Forum Gotówkowe ma się spotykać co najmniej raz w roku na sesji plenarnej. Kolejne spotkanie zaplanowano na jesień. Praca ekspercka będzie odbywać się w grupach roboczych, które stworzą podstawę do dyskusji, rekomendowanych działań i decyzji w ramach forum.

Jak obecnie płacą Niemcy? Wciąż gotówką?

W ostatnich latach wykorzystanie gotówki w Niemczech spadało systematycznie, chociaż w 2020 r. ponad połowa wszystkich transakcji płatniczych wciąż jeszcze była realizowana gotówką. Tak wynika z szacunków opartych na dostępnych danych dotyczących wypłat gotówki i transakcji płatniczych u naszych zachodnich sąsiadów.

Poza ankietami nie ma danych na temat faktycznego wykorzystania gotówki. Taki rejestr, opisujący sposób wykorzystania przez konsumentów gotówki w sklepach, przeprowadzono w Europie tylko raz, w 2017 r. Dane z niemieckiego banku centralnego i instytucji finansowych zebrał niemiecki ośrodek statystyczny Statista. Dostępne dane do roku 2021 świadczą o systematycznym powolnym zmniejszaniu się płatności gotówkowych:

Trzy scenariusze Bundesbanku

Badanie „Gotówka przyszłości”, zlecone przez Bundesbank, to spojrzenie na potencjał płatności gotówkowych w tzw. średnio- i długoterminowej przyszłości. W badaniu pojawiły się trzy scenariusze, według których mogą rozwijać się płatności gotówką w Niemczech do 2037 r. Bank zaznacza, że scenariusze nie są prognozami, to tylko możliwe kierunki.

Pierwszy scenariusz to „Hipercyfrowy świat płatności”, czyli środowisko płatności cyfrowych, wygodnych, ale jednocześnie podatnych na zagrożenia. W tym scenariuszu gotówka odgrywa niewielką rolę.

Scenariusz „Świat płatności renesansowych” zakłada, że nastąpi częściowy powrót do gotówki wraz z zaletami tego rozwiązania, czyli większym bezpieczeństwem na wypadek zagrożeń i katastrof. W tym scenariuszu wykorzystanie gotówki maleje bardzo powoli.

Scenariusz „Zanikający świat płatności hybrydowych” to środowisko płatności uzależnionych od upodobań konsumentów, mocno złożone i z coraz większym, stopniowo narastającym, udziałem płatności cyfrowych. W tym scenariuszu gotówka jest jednym ze środków płatniczych, którego wykorzystanie powoli, ale jednak – stale, maleje, niezależnie od woli społeczeństwa jako całości lub woli rządu czy banku centralnego.

Zgodnie z raportem Bundesbanku scenariusz świata bez gotówki nie wydaje się prawdopodobny w ciągu najbliższych 15–20 lat. Jednak we wszystkich trzech scenariuszach pogarsza się dostęp do gotówki oraz jej akceptacja i wykorzystanie w płatnościach.

Szybkość i siła tego spadku jest różna, ale cechą wspólną jest to, że stabilizująca funkcja gotówki w czasach możliwych kryzysów może być zagrożona.

Scenariusze Bundesbanku to – zdaniem autorów raportu – sygnał, że podmioty zajmujące się obsługą gotówki i politycy muszą aktywnie działać, aby zapewnić wszystkim obywatelom rzeczywistą swobodę wyboru środków płatniczych i środków ochrony. Pozostawienie spraw samym sobie spowoduje bowiem, że gotówka zaniknie. A wraz z nią świat płatności będzie bardziej nastawiony na ryzyka i niestabilny.

Bundesbank zdecydowanie uważa więc, że obrona gotówki jest niezbędna chociażby z dwóch powodów: włączenia społecznego ludzi nieobsługujących płatności cyfrowych i zapobiegania nieoczekiwanym kryzysom.

„W tym celu banknoty i monety euro muszą pozostać dostępne i być akceptowane.”

Gotówko – bądź bardziej dostępna!

Analizy niemieckiego banku centralnego pokazują, że dostęp do gotówki wciąż jest dobry, choć maleje liczba bankomatów i kas gotówkowych w bankach. Pogarsza się też gęstość i rozmieszczenie przestrzenne punktów wypłaty. Zamykane są oddziały banków i likwidowane bankomaty umieszczone przy bankach. Nawet jeśli ktoś chciałby używać gotówki, może mieć więc coraz więcej problemów z fizycznym jej pozyskaniem z konta.

Są też inne przeszkody z wypłacaniem euro. Bankomaty często pobierają opłaty za wypłatę gotówki, co może być traktowane jako utrudnienie w dostępie. Użytkownicy, którzy chcieliby uniknąć opłaty za wypłatę, muszą więc podróżować do innych miejsc, co jest droższe i czasochłonne. Jest to kolejne utrudnienie.

Gdyby infrastruktura gotówkowa została w kolejnych latach mocno zredukowana, mogłoby to oznaczać spadek dostępności i wejście w rodzaj spirali z kurczącym się sukcesywnie udziałem gotówki w obrocie. Mniej dostępnych banków i bankomatów, to coraz mniej płatności. Konsekwencją takiej spirali byłoby poważne ograniczenie wyboru metod płatności w życiu codziennym.

Według najnowszej ankiety Bundesbanku, niemieccy konsumenci jednak na razie „cenią gotówkę i chcą wciąż mieć swobodę wyboru sposobu płacenia w przyszłości”. W ankiecie 69% respondentów stwierdziło, że możliwość wykorzystania gotówki jest bardzo lub raczej bardzo ważna.

Diagnoza banku centralnego jest jasna: w społeczeństwie w pełni zdigitalizowanym, podatność na awarie może być zbyt wysoka. Zadaniem rządu i banku centralnego powinno być więc zachowanie niezbędnej infrastruktury gotówkowej obejmującej cały kraj, na wypadek kryzysu.

Co ciekawe, cyfrowe euro, które jest już w raporcie Bundesbanku ujmowane jako rzeczywistość roku 2037, ma mieć niewielki wpływ na wykorzystanie gotówki, ponieważ poziom tego wykorzystania i tak już ma w tym czasie gwałtownie spaść, do poziomu ok. 30%. Świat płatności bezgotówkowych wzrósłby wtedy aż do 70%.

Gotówka jako świadomy wybór, najmłodsi ją lubią!

Ciekawe jest zróżnicowanie oczekiwań społecznych co do gotówki. Respondenci zaliczani do środowisk tzw. nowoczesnych oczekują spadku wykorzystania gotówki, natomiast tradycyjne środowiska przewidują jedynie niewielki spadek własnego wykorzystania banknotów i monet. Co to są środowiska nowoczesne i tradycyjne?

W poprzednich badaniach podejście do gotówki wiązało się silnie z wiekiem, miejscem zamieszkania, wykształceniem i wykonywaną pracą. Definicje były wręcz intuicyjne. Nowocześniejsi, i tym samym przychylnie nastawieni do pozagotówkowych form płatności, byli zasadniczo ludzie młodsi, mieszkający w metropoliach, lepiej wykształceni, zamożniejsi, pracujący w korporacjach i jako specjaliści w nowoczesnych gałęziach gospodarki.

Obecnie ten prosty podział stał się mniej istotny. Coraz częściej to nie np. wiek, ale poglądy i status społeczny decydują o świadomym użyciu gotówki. Część społeczeństwa po prostu chce nadal płacić w gotówce. Jest to dla tej grupy głównie sposób kontroli budżetu domowego i oszczędzania.

Dla środowisk, które oczekują zmniejszenia roli gotówki, najważniejszym czynnikiem jest z kolei wygoda użycia środków płatności. Wygoda jest w tej grupie kojarzona z technologiami cyfrowymi i najnowszymi pozagotówkowymi rozwiązaniami płatniczymi.

Ciekawym wnioskiem z ankiety jest używanie gotówki przez ludzi najmłodszych. Stereotypowo kojarzylibyśmy młody wiek raczej z entuzjazmem dla nowych technologii i super nowoczesnych pomysłów na płacenie. Jednak nie do końca tak to wygląda w ankiecie niemieckiego banku centralnego.

Najmłodsi konsumenci… lubią gotówkę. Dlaczego? Kojarzy im się z „suwerennością, niezależnością i konstruktywnym buntem”. Służy jako produkt lifestylowy i sposób na wyróżnienie się z głównego nurtu.

Poza tym, przy zazwyczaj niewielkich budżetach najmłodszych konsumentów, gotówka jest wygodnym rozwiązaniem. Do tego dochodzi skomplikowanie technologiczne. Nie wszyscy najmłodsi użytkownicy płatności lubią mocno zaawansowane technologicznie innowacje w płatnościach cyfrowych. Zwracają uwagę na zbyt duże komplikacje przy płatnościach, np. konieczność złożonego uwierzytelniania. To sprawia też, że gotówka wydaje się wielu konsumentom prostsza, szybsza i łatwiejsza w użyciu.

Podejście do gotówki wiąże się z wyznawanymi wartościami

Ponieważ ankieta Bundesbanku wykazała silny związek poglądów na używanie gotówki z wyznawanymi wartościami i stylem życia, autorzy raportu wykorzystali do analizy model środowiska SINUS. Jest to badanie oparte na dyskusjach w grupach fokusowych i na ilościowych badaniach społecznych.

Środowiska SINUS odzwierciedlają to, co dzieje się wewnątrz społeczeństwa, pokazują związki osób o podobnych wartościach i porównywalnym statusie społecznym z grupami ludzi o podobnych poglądach. W ten sposób powstają nowe grupy ze zróżnicowanym opisem ludzi i systemów wartości, w których ludzie żyją.

Korzystanie z tego modelu pozwoliło na uzyskanie obrazu preferencji dotyczących metod płatności ogółu społeczeństwa oraz wymagania co do gotówki. Poniższa infografika przedstawia matrycę statusu społecznego i wartości podstawowych, reprezentujących fundamentalne postawy wobec zmian.

Im wyżej znajduje się środowisko, tym wyższy jest poziom wykształcenia i dochody, a także status społeczny. Im środowisko rozciąga się bardziej na prawo, tym nowocześniejsze są podstawowe wartości wyznawane przez ludzi. Więcej informacji o środowisku SINUS można znaleźć tu.

Osobiste znaczenie gotówki jest powyżej średniej w środowiskach o bardziej tradycyjnych wartościach podstawowych i niższym statusie społecznym (ciemnoniebieskie środowiska na grafice). Z kolei osobiste znaczenie gotówki jest znacznie mniejsze w środowiskach, które charakteryzują się nowoczesnymi wartościami podstawowymi i mają wyższy status społeczny (jasnoniebieskie środowiska na grafice).

Ciekawe jest to, że można należeć do środowisk o wyższym statusie społecznym i wyznawanych tzw. nowoczesnych wartościach podstawowych, a jednocześnie lubić gotówkę. Z drugiej strony ludzie najbardziej odrzucający gotówkę nie muszą należeć do środowisk o najwyższym statusie społecznym czy materialnym.

Jednak, co ciekawe, postrzegane znaczenie gotówki jako środka płatniczego w całym społeczeństwie jest podobnie wysokie wszędzie – bez względu na miejsce zamieszkania, status społeczny i wyznawane wartości. Dla siedmiu na dziesięciu respondentów ważne jest, aby zarówno oni, jak i społeczeństwo jako całość, mogli w przyszłości płacić gotówką.

Gotówka to samokontrola i rezerwa awaryjna

W bazowym scenariuszu „Zanikający świat płatność hybrydowych”, uwzględniającym w największym stopniu nie tylko zmiany technologiczne, ale też upodobania konsumentów, zachowania płatnicze mają być bardzo zróżnicowane i wszystko będzie zależało od tego, do jakich grup społecznych i środowisk należy konsument.

Osoby otwarte na innowacje w transakcjach płatniczych będą wykorzystywać bezgotówkowe środki płatnicze i cyfrowe euro, a osoby z ograniczeniami ekonomicznymi lub chcące lepiej kontrolować własne wydatki – będą – mimo szalejącego na zewnątrz postępu technologicznego – nadal lubić gotówkę.

W żadnym ze scenariuszy Bundesbanku gotówka nie znika całkowicie. Jednak we wszystkich trzech scenariuszach dostęp do gotówki oczywiście pogarsza się, a akceptacja i wykorzystanie gotówki spada, przy czym tempo i intensywność tych procesów jest zmienna. Najbardziej ewolucyjnie zmienia się w scenariuszu trzecim, bazowym.

W tym pierwszym, hipercyfrowym, gotówka ma spaść do 15% całości transakcji w ciągu 15-20 lat, podczas gdy w 2021 r. 58% ogółu transakcji płatniczych było nadal rozliczane w gotówce. Byłby to więc spadek niezwykle ostry.

Główne motory rozwoju płatności bezgotówkowych to utrzymujący się silny wzrost sprzedaży w internecie i rosnąca dominacja punktów sprzedaży i usług z małą liczbą pracowników lub zupełnie wolnych od personelu, wyposażonych w systemy kas samoobsługowych, które rzadko oferują możliwości płatności gotówką.

Awarie infrastruktury technicznej i cyberataków w systemach płatności bezgotówkowych są najważniejszą cechą w scenariuszach bardziej cyfrowych. Jednak we wszystkich trzech scenariuszach występuje gotówka przechowywana w domu jako rezerwa awaryjna. To rozwiązanie jest cenione przez respondentów za niezależność od infrastruktury technicznej. Nawet cyfrowe euro nie może osłabić tej wyjątkowej cechy gotówki.

Cyberataki nie lubią gotówki

Nie wiemy, jak bardzo rozwinie się świat technologii płatniczych. Może będzie oszałamiał nowoczesnością i łatwością korzystania. Ale nie wiemy też, jak bardzo rozkręci się innowacyjność przestępców i grup przestępczych wykorzystujących innowacje w świecie płatności elektronicznych, zwłaszcza z wykorzystaniem sztucznej inteligencji.

Np. rozpoznawanie twarzą i uwierzytelnianie za pomocą wizerunku i głosu już teraz jest poważnym problemem usług finansowych, rodzi ryzyko oszustwa, deepfake, o czym można przeczytać na portalu HomoDigital. Na zachowanie użytkowników płatności duży wpływ będą miały więc nieuchronne zmiany w technologii płacenia, ale również – ochrona przed kradzieżą tożsamości, pieniędzy, danych.

Bundesbank zdiagnozował te problemy jako najważniejsze powody ewentualnego zatrzymania triumfalnego marszu płatności pozagotówkowych. Nie tylko awarie techniczne – będące zresztą często wynikiem działania przestępców – ale również cyberataki będą wywierać wpływ na zachowania płatnicze użytkowników. Priorytetem będzie bezpieczeństwo i bezawaryjność.

Wszystkie trzy scenariusze Bundesbanku definiują gotówkę jako jedyne rozwiązanie awaryjne w przypadku problemów technicznych i zakłóceń. Taka funkcja gotówki zapewnia też stabilność finansową w czasach większych kryzysów. Nawet cyfrowe euro, które może się pojawić za jakiś czas, Bundesbank uważa jedynie za krótkoterminowe rozwiązanie awaryjne na wypadek korzystania z płatności w trybie offline.

Czy taka zdrowa postawa wobec zagrożeń spowoduje, że coraz bardziej bazowym scenariuszem dla Niemiec będzie ten drugi, polegający na renesansie gotówki? Z różnych powodów może tak się stać, choć nie jest to na razie scenariusz bazowy. Argumentem może być zwiększająca się świadomość konsumentów w zakresie ochrony danych, jak też chęci powrotu do bardziej analogowego życia i większej prostoty.

Możliwy renesans gotówki?

Wiele osób uznałoby odpowiedź za oczywistą. Niemożliwy jest powrót do gotówki, bo jesteśmy – jako społeczeństwa zanurzone w technologiach cyfrowych – zbyt powiązani z innowacjami. Uzależnienie też od warunków, a te są takie, że mniej mamy możliwości płacenia w inny sposób niż pozagotówkowo. Jednak – mimo stopniowych zmian i nieuchronnego postępu technologicznego – czasem marzymy o powrocie do przeszłości.

Już teraz przecież są osoby, które nie instalują w domach telewizorów, wyłączają opcje korzystania z mediów społecznościowych na laptopach i smartfonach, odinstalowują aplikacje rozrywkowe, wycofują się z subskrypcji rozlicznych platform filmowych i rozrywkowych, uważając nadmierne korzystanie ze świata cyfrowego za stratę czasu. Nie mówiąc już o tym, że problemem staje się uzależnienie od social mediów i rozrywki, np. gier.

Sporo osób postrzega też jako ryzyko nadmierne ułatwianie konsumentom opcji płatności cyfrowych. Im łatwiej jest zapłacić za produkt czy usługę, tym częściej z tego korzystamy, wydajemy coraz więcej i popadamy w niebezpieczne uzależnienie od zakupów dla zakupów, a nie – z rzeczywistej potrzeby.

Z takiej perspektywy scenariusz Bindesbanku zakładający renesans gotówki nie jest zupełnie bez szans na realizację. On też zakłada zmniejszanie się udziału gotówki, ale daje – zgodnie z opisem raportu – „prawdziwą wolność wyboru”. Tej wolności mają sprzyjać: wystarczająca liczba punktów wypłaty gotówki i jej akceptacji w sklepach i punktach usługowych.

W dwóch pozostały scenariuszach w praktyce, ze względu na szeroko zakrojoną cyfryzację i zachowania konsumentów, dostęp do gotówki i możliwości jej użycia byłyby dużo bardziej ograniczone.

W najnowszym badaniu niemieckiego banku centralnego znaleziono dowody właściwie dla wszystkich zmian. O ile bazowy wydaje się scenariusz hybrydowy, o tyle sytuacja jest obecnie na tyle dynamiczna, a zachowania konsumentów na tyle zmienne, że właściwie wygląda na to, że wszystkie opcje leżą na stole.

We wszystkich scenariuszach gotówka wciąż odgrywa ważną rolę. Bundesbank zapewnia, że „nie znaleziono żadnych dowodów, które wskazywałyby, że gotówkowe środki pieniężne znikną całkowicie z krajobrazu płatności w przyszłości”.

Trudno nie odnieść wrażenia, że te trzy scenariusze, jako podstawowe kierunki rozwoju sytuacji na przyszłość, dotyczą również nas jako konsumentów. Polacy pójdą bardziej w kierunku cyfrowym, gotówkowym, czy – wolimy rozwiązanie hybrydowe? Jak uważacie?

Czytaj też: Kolejne podejście UE do ograniczenia płatności gotówkowych 

Czytaj też: W Australii gotówka służy do przechowywania oszczędności 

Źródło zdjęcia: materiały prasowe Bundesbanku